دیدار وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در حاشیه کنفرانس "بغداد ۲" در اردن و تبادل نظر برای شکل‌دهی به مناسباتی جدید با رویکردی ایجابی، بار دیگر گمانه‌زنی‌هایی را درخصوص امکان تداوم گفت‌وگوها و بازسازی روابط بین دو کشور ایجاد کرده است. اظهارات وزرای امور خارجه دو کشور درخصوص این دیدار ضمن تأیید رویکردهای مثبت طرفین برای بازسازی روابط، چالش‌های بازسازی روابط را نیز تا حدی نمایان ساخته است. در این راستا درحالی‌که تحولات مختلفی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی در ماه‌های اخیر رخ داده و ایران در عرصه داخلی نیز با برخی ناآرامی‌ها مواجه شده، بررسی چالش‌های احتمالی برای ایجاد روابط از یکسو و ضرورت‌ها و الزامات این مساله از سوی دیگر به‌عنوان یکی از اولویت‌های سیاست خارجی ایران مطرح است.
روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در طول چهار دهه گذشته با فراز و نشیب‌ها و تغییر و تحولات مختلفی همراه بوده است. با این حال اعلام قطع شدن روابط دیپلماتیک دو کشور از سال ۲۰۱۶ و فقدان تعاملات سیاسی بین طرفین در طول هفت سال گذشته به‌عنوان یکی از نقاط عطف در روابط تهران و ریاض بوده است. هرچند در نخستین سال‌های بعد از ۲۰۱۶ تنش‌های بین دو کشور بسیار گسترش یافت، اما در طول سه سال اخیر این تنش‌ها کاهش یافته و تا حدی از سوی رهبران دو کشور مدیریت شده است. مهم‌تر اینکه در طول یک سال اخیر با وساطت بغداد پنج دور از گفت‌وگوهای سیاسی بین ایران و عربستان انجام شد و تلاش‌هایی برای کاهش اختلافات و تنش‌ها و بازسازی روابط صورت گرفت. اما درحالی‌که قرار بود گفت‌وگوهای بین مقامات دو کشور از سطح امنیتی فراتر رفته و دور جدیدی از گفت‌وگوها بین مقامات سیاسی ارشد دو کشور برگزار شود، این انتظار در طول هفت ماه گذشته به جایی نرسیده و همچنان ابهامات زیادی در خصوص تداوم گفت‌وگوها و ایجاد نتایج مثبت برای روابط وجود دارد. مقامات دولت جدید عراق به نخست‌وزیری شیاع السودانی اعلام کرده‌اند که در حال تداوم تلاش‌ها و میانجیگری برای استمرار گفت‌وگوهای بین ایران و عربستان در سطوح عالی وزارت خارجه و بازسازی روابط هستند و مقامات ایرانی و سعودی نیز باوجود طرح برخی نکات و مسائل موضع‌گیری‌های مثبتی در این خصوص داشته‌اند، اما به‌رغم چنین مواضعی، به نظر می‌رسد همچنان چالش‌های مهمی برای تداوم گفت‌وگوها و بازسازی روابط وجود دارد.
متغیرهای مختلفی درروابط ایران و عربستان در طول دهه‌های اخیر تأثیرگذار بوده‌اند که از رقابت‌های ژئوپلیتیک و منطقه‌ای، اختلافات و تعارضات سیاسی و ایدئولوژیک و چالش‌ها و رقابت‌های نظامی- امنیتی تا تفاوت‌های مربوط به نحوه و تعامل و حضور قدرت‌های بزرگ در حوزه خلیج فارس را شامل می‌شود. در شرایط جدید درحالی‌که متغیرهای مورد اشاره همچنان اثرگذاری‌های خود را بر روابط دارند، می‌توان به چند مسئله کلیدی به‌عنوان چالش‌های اصلی تداوم گفت‌وگوها و بازسازی روابط اشاره کرد. ابهام در اراده سیاسی طرفین و استمرار بی‌اعتمادی به‌عنوان مهم‌ترین چالش در بازسازی روابط تهران و ریاض محسوب می‌شود. هر چند که طرفین در عرصه سیاسی و دیپلماتیک مواضع مثبتی را درخصوص بهبود روابط ارائه می‌دهند، اما رویکردهای گفتمانی و رسانه‌ای و برخی اظهارنظرهای دیگر مقامات همچنان ابهامات را درخصوص اراده تمام‌عیار دو کشور برای بهبود روابط ایجاد کرده است. ضمن اینکه افزایش جدی بی‌اعتمادی بین دو کشور در نتیجه چالش‌ها و تنش‌های وسیع سال‌های گذشته و عدم اطمینان به وعده‌ها و رویکردهای احتمالی طرف مقابل در آینده، به کاهش تمایل جدی و قاطع رهبران دو کشور برای ورود به گفت‌وگوها در سطوح عالی منجر شده است.
عدم قطعیت‌های مربوط به بحران یمن و تعارض اهداف و منافع ریاض و تهران در این حوزه نیز از جمله مسائل کلیدی است که باعث شده تا بازسازی روابط با موانعی روبرو شود. در این خصوص باوجود دوره‌ای از آتش‌بس در جنگ یمن، چشم‌انداز صلح دائمی و دستیابی به توافقی برای حل و فصل ریشه‌ای مسائل از سوی طرف‌های یمنی همچنان مشخص نیست. این موضوع به خصوص برای عربستان سعودی اهمیت بسیاری دارد و سعودی‌ها تداوم بحران و جنگ در یمن را به‌عنوان تهدیدی برای امنیت ملی خود تلقی کرده و خواستار کمک‌های اساسی ایران برای پایان جنگ با اثرگذاری بر طرف‌های یمنی هستند. اما ایران اثرگذاری خود بر طرف‌های یمنی را محدود عنوان کرده و ضمن حمایت از پایان‌بخشی به بحران، خواستار گفت‌وگو و توافق گروه‌های یمنی با حداقل تأثیرگذاری بازیگران خارجی هستند. موضعی که با پذیرش و رضایت رهبران عربستان همراه نبوده و همچنان موانعی را در بازسازی روابط ایجاد می‌کند.
شرایط و ثبات داخلی ایران به‌خصوص با وقوع برخی ناآرامی‌ها در ماه‌های اخیر و نوع رویکرد طرفین در این خصوص نیز به‌عنوان چالشی مهم و جدید برای روابط تبدیل شده است. اظهارات مقامات ایرانی درخصوص حمایت‌ها و مداخلات عربستان در ناآرامی‌های اخیر ایران به‌خصوص از طریق شبکه تلویزیونی ایران‌اینترنشنال، درحالی‌که مقامات سعودی هرگونه مداخله در مسائل ایران را رد می‌کنند، باعث چالش‌های جدید شده است. این مواضع بدین معنی است که ایران همچنان تداوم رویکردهای تخاصمی عربستان به خصوص در عرصه رسانه‌ای را به‌عنوان دلیلی برای حمایت از بی‌ثباتی و عدم جدیت در بهبود مناسبات می‌داند. مسئله‌ای که در انسجام و هماهنگی داخلی ایران برای تداوم گفت‌وگوها با ایران و تصمیم‌گیری‌های راهبردی در این خصوص تأثیرات منفی دارد. ضمن اینکه طرف‌های سعودی نیز مواضع ایران در این خصوص را ناخوشایند دانسته و به‌عنوان اتهام تلقی کرده و واکنش‌های تهدیدآمیز برخی مقامات نظامی ایران در این مورد را باعث افزایش نگرانی‌ها و افزایش تردید در تعامل با تهران می‌دانند.
در سطح بین‌المللی نیز تحولات و روندهای مختلفی در جریان است که عمدتا بر روابط ایران و عربستان تأثیرات منفی داشته و موانع استمرار گفت‌وگوها و دستیابی به هرگونه تفاهم را افزایش می‌دهد. عدم احیای برجام و افزایش تنش‌ها بین ایران و غرب به‌عنوان متغیری کلیدی است که تردیدهای ریاض درخصوص بهبود روابط با ایران را افزایش داده است. درحالی‌که احیای برجام و تقویت وضعیت بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند باعث تسریع روند گفت‌وگوها و توافق‌ها بین تهران و ریاض، افزایش ابهامات و بدبینی‌ها در این خصوص به چالش‌های بیشتر در روابط ایران و عربستان انجامیده است. ضمن اینکه اخیرا تعاملات بین عربستان و چین و صدور بیانیه‌های ضد ایران نیز به‌عنوان فاکتوری بین‌المللی با تأثیرگذاری منفی بر روابط تهران و ریاض افزوده شده است.
با توجه به چنین چالش‌ها و موانعی می‌توان گفت هرچند که تهران و ریاض حداقل به لحاظ مواضع دیپلماتیک سعی دارند اظهارات مثبتی درخصوص تداوم گفت‌وگوها و بازسازی روابط داشته باشند و به دلایل مختلف تمایلی به پایان‌بخشی به مسیر گفت‌وگوها ندارند، اما چالش‌های اساسی پیش رو در عمل امیدها به تداوم گفت‌وگو و دستیابی به توافق را کمرنگ ساخته است.
عضو هیات علمی مطالعات منطقه‌ای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
تبادل نظر